Tập luyện thể dục thể thao là một phần quan trọng trong lối sống lành mạnh, giúp cải thiện sức khỏe tim mạch, tăng sức bền, kiểm soát cân nặng và cải thiện tinh thần. Tuy nhiên, nếu không hiểu đúng cách tập luyện hoặc đẩy cơ thể vượt quá giới hạn, bạn có thể đối mặt với những hậu quả nghiêm trọng, trong đó tiêu cơ vân là một hội chứng nguy hiểm cần được nhận diện sớm và phòng ngừa hiệu quả.
Tìm hiểu về cơ vân
Cơ vân còn được gọi là cơ xương, là một trong ba loại cơ có trong cơ thể con người và nhiều động vật (hai loại kia là cơ trơn và cơ tim). Hầu hết các cơ vân được gắn với cấu trúc xương và khi nó co giãn thì nó sẽ tạo ra các đáp ứng tương ứng cho việc chuyển động của xương. Cơ này được cấu tạo bởi rất nhiều các sợi cơ nhỏ, bó lại với nhau và gắn vào xương bằng gân. Cơ vân cũng là nhóm cơ duy nhất con người có thể chủ động điều khiển được.
Cơ vân đáp ứng chuyển động của xương, giúp cơ thể chúng ta di chuyển và giữ tư thế. Cơ vân bao bọc lấy xương để hạn chế các tổn thương xương khớp khi va chạm ngoại lực.
Tiêu cơ vân là gì?
Tiêu cơ vân (Rhabdomyolysis) là tình trạng các tế bào cơ vân trong cơ thể bị tổn thương nghiêm trọng, làm cho các tế bào cơ bị phá vỡ. Khi đó, các chất độc trong tế bào cơ như myoglobin, creatine kinase (CK), kali, acid uric,... và acid lactic sẽ bị phóng thích ồ ạt vào máu.
Một khi những chất này vượt ngưỡng xử lý của thận, đặc biệt là myoglobin, chúng có thể gây tắc nghẽn ống thận và dẫn đến suy thận cấp tính. Chính vì thế, nhiều chuyên gia cảnh báo rằng tiêu cơ vân gây suy thận là một trong những biến chứng nghiêm trọng nhất, thậm chí có thể đe dọa tính mạng nếu không được can thiệp kịp thời.
Nguyên nhân của tiêu cơ vân
Tiêu cơ vân có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, nhưng phổ biến nhất hiện nay là do tập luyện thể dục quá mức hoặc không đúng cách. Các nguyên nhân thường gặp gồm:
- Tập luyện thể thao quá sức (đặc biệt là trong môi trường nóng, ẩm): chạy bộ đường dài, tập gym cường độ cao, crossfit, HIIT…
- Chấn thương nặng, tai nạn, bỏng nặng hoặc điện giật.
- Nhiễm trùng do vi khuẩn hoặc virus.
- Ngộ độc do rượu, thuốc, chất kích thích, nọc độc côn trùng.
- Thiếu máu cục bộ cấp tính do tắc động mạch.
- Tăng hoặc hạ thân nhiệt kéo dài, đặc biệt khi người bệnh nằm bất động quá lâu.
Trong số đó, tập luyện thể thao quá sức khi không có người có chuyên môn hướng dẫn bài bản và giám sát là nguyên nhân ngày càng phổ biến, đặc biệt ở người mới bắt đầu tập hoặc người có thể trạng yếu, ít vận động trước đó.
Nguy hiểm của tiêu cơ vân
1. Rối loạn nước và điện giải
Tiêu cơ vân khiến các ion như kali, phosphate, natri… bị rối loạn. Tăng kali máu là biến chứng nguy hiểm, có thể gây rối loạn nhịp tim, ngừng tim.
2. Toan chuyển hóa và sốc giảm thể tích
Việc các acid hữu cơ và lactat tăng cao gây toan chuyển hóa, làm giảm chức năng tim, ảnh hưởng huyết áp. Đồng thời, nước bị hút vào trong tế bào cơ tổn thương gây giảm thể tích tuần hoàn, dẫn đến sốc.
3. Suy thận cấp
Đây là biến chứng nghiêm trọng nhất, khi thận bị tổn thương do lọc phải quá nhiều myoglobin và chất độc từ cơ. Nếu không can thiệp kịp thời, bệnh nhân cần lọc máu cấp cứu và có nguy cơ tử vong.
4. Đông máu rải rác trong lòng mạch (DIC) và suy đa tạng
Hội chứng tiêu cơ vân cấp có thể kích hoạt phản ứng viêm toàn thân, dẫn đến rối loạn đông máu, DIC, suy gan, suy hô hấp, thậm chí suy đa cơ quan.
Có phải đau mỏi cơ càng lâu mới là tập luyện hiệu quả?
Chúng ta thường hay lầm tưởng cứ phải đau mỏi cơ thì mới gọi là tập luyện đúng nghĩa, nếu không đau mỏi thì bạn tập chưa đủ. Điều đó chưa đúng. Tập luyện đúng và đủ không đồng nghĩa với việc đau người vào ngày hôm sau. Bạn chỉ đau cơ từ 24 giờ đến tối đa ba ngày sau khi tập một bài tập mới. Nếu sau ba ngày mà tập lại nhưng vẫn không thể thực hiện được động tác vì quá mỏi thì khả năng cao là đã tập quá mức.
Nếu bị đau sau tập luyện, người mệt mỏi, cảm giác như không có sức, cơn đau kéo dài quá 72 tiếng và đi kèm một số triệu chứng như nước tiểu màu nâu. Đó không còn là cơn đau bình thường sau tập luyện nữa mà bạn có dấu hiệu bị tiêu cơ vân do tập luyện quá sức và cần can thiệp y tế.
- Đau cơ thông thường: triệu chứng đau cơ thông thường chỉ diễn ra từ 6 - 8 giờ sau khi tập luyện hay hoạt động thể thao, và đạt đỉnh điểm là vào khoảng 24 đến 48 tiếng sau vận động. Triệu chứng này sẽ giảm bớt đi sau khoảng 72 tiếng đồng hồ. Điều này phụ thuộc nhiều vào thể trạng cơ thể của mỗi người. Đau cơ là kết quả của việc tổn thương vi mô trong cơ và các mô liên kết xung quanh, nguyên nhân gây ra viêm. Hình dung cơ giống một sợi dây thừng, khi có quá nhiều lực mà sợi dây phải chịu thì nó bắt đầu bị kéo giãn ra xa và bị xé toạc. Cơ bắp được tập luyện sẽ bị "xé ra, bị tổn thương" tức là có những vết rách nho nhỏ trên sợi cơ, sau tập luyện cơ thể sẽ chuyển sang chế độ phục hồi để khắc phục sửa chữa những chỗ tổn thương đó. Thường trải qua triệu chứng đau cơ sau buổi đầu tập luyện, hoặc tăng cường độ tập luyện, hay tăng khối lượng bài tập. Cơ thể sẽ thích nghi với sự thay đổi đó, các cơ bắp bị tổn thương vi mô được sửa chữa lại sẽ trở nên mạnh hơn và lớn hơn, chuẩn bị để có thể tập lại động tác đó lần sau. Nhưng nếu sau đó tiếp tục tập luyện thì sẽ không còn bị đau nữa. Các động tác tập luyện mà cơ bắp cần phải căng ra sẽ gây đau nhức cơ gồm các chuyển động như chạy xuống dốc, hạ thấp cơ thể hoặc tư thế chống đẩy. Một số bằng chứng cho thấy các bài tập tập cho phần thân trên tạo ra đau nhức hơn các bài tập cho phần thân dưới. Đau cơ sau tập luyện gây khó khăn, làm giảm phạm vi chuyển động bình thường của các khớp, sưng và đau cục bộ, giảm sức mạnh cơ bắp. [Đọc thêm bài viết về đau cơ sau tập]
- Đau cơ trong tiêu cơ vân: khi luyện tập quá mạnh, gắng sức, các sợi cơ hoạt động quá mạnh, quá ngưỡng và cuối cùng là các tế bào cơ bị tổn thương đến mức không thể phục hồi, do đó giải phóng các chất độc hại của chúng vào máu. Ví dụ, nâng tạ quá sức gây ra những vết rách siêu nhỏ trong cơ bắp. Khi cơ thể sửa chữa những vết rách đó, cơ bắp trở nên mạnh và to hơn. Tiêu cơ vân là một tổn thương cơ nhưng ở mức cực đoan đến mức các sợi không thể sửa chữa.
Dấu hiệu nhận biết tiêu cơ vân
Việc nhận biết sớm các dấu hiệu của tiêu cơ vân giúp can thiệp kịp thời, ngăn ngừa biến chứng nguy hiểm. Các dấu hiệu bao gồm:
- Đau cơ nhiều và lan rộng, thường sau khi vận động mạnh (cơn đau do tiêu cơ vân thường đau trên 72 giờ và không có dấu hiệu giảm dần).
- Sưng cơ, yếu cơ, mệt mỏi toàn thân.
- Nước tiểu sẫm màu (màu nâu hoặc nâu đen), do có myoglobin trong nước tiểu.
- Buồn nôn, nôn mửa, sốt nhẹ.
- Co cứng cơ, chuột rút, đôi khi kèm theo rối loạn nhịp tim do tăng kali máu.
Một số trường hợp nhẹ có thể không biểu hiện rõ ràng, nhưng nếu men creatine kinase (CK) tăng cao (hơn 5 lần bình thường), cần theo dõi và điều trị tích cực để tránh suy thận.
Hướng dẫn luyện tập đúng cách phòng tránh tiêu cơ vân hiệu quả
Sự đột phá trong tập luyện có thể mang lại những thành quả tuyệt vời. Tuy nhiên việc cố gắng quá sức lại dễ dẫn đến những tổn thương cơ bắp nghiêm trọng. Để ngăn ngừa hội chứng tiêu cơ vân, người tập cần lưu ý:
- Khởi động kỹ trước khi tập, giãn cơ sau khi tập.
- Tăng dần cường độ tập luyện, không đột ngột nâng mức tạ hay số lần lặp.
- Uống đủ nước, đặc biệt khi tập luyện kéo dài hoặc trong môi trường nắng nóng.
- Không tập luyện khi đang đói, mệt mỏi hoặc thiếu ngủ.
- Không dùng thuốc/ thực phẩm hỗ trợ không rõ nguồn gốc.
- Theo dõi cơ thể, nếu thấy mỏi cơ kéo dài, nước tiểu đổi màu, yếu cơ, cần đi khám ngay.
Tập luyện có huấn luyện viên cá nhân để hạn chế rủi ro tiêu cơ vân là lựa chọn an toàn?
Không phải ai cũng hiểu rõ giới hạn của cơ thể mình. Việc tự tập luyện mà không có kiến thức thể thao bài bản dễ khiến người tập vượt ngưỡng chịu đựng của cơ bắp, đặc biệt trong các buổi tập đầu tiên hoặc sau một thời gian dài không vận động.
Đó là lý do vì sao tập luyện có huấn luyện viên cá nhân để hạn chế rủi ro tiêu cơ vân là lời khuyên từ các chuyên gia y tế và thể thao:
- Huấn luyện viên cá nhân (PT) sẽ giúp bạn xây dựng lộ trình tập luyện phù hợp với thể trạng.
- Họ hướng dẫn kỹ thuật đúng, tránh chấn thương và tập quá sức.
- Theo dõi sát sao dấu hiệu mệt mỏi, cảnh báo khi có biểu hiện bất thường.
- Tư vấn chế độ dinh dưỡng, bổ sung nước và điện giải hợp lý trong suốt quá trình tập.
[Tìm hiểu thêm về Dịch vụ Huấn luyện viên Cá nhân chuyên nghiệp tại PTGym.Online]
Kết luận
Tiêu cơ vân là hội chứng nguy hiểm nhưng hoàn toàn có thể phòng ngừa nếu bạn hiểu đúng về cách tập luyện và lắng nghe cơ thể. Việc tập thể thao là cần thiết, nhưng cần đi kèm kiến thức và có lộ trình phù hợp.
Nếu có điều kiện, tập luyện có huấn luyện viên cá nhân để hạn chế rủi ro tiêu cơ vân là giải pháp lý tưởng, giúp bạn vừa cải thiện thể lực vừa an toàn tuyệt đối cho sức khỏe.
Đừng để đam mê thể thao trở thành con dao hai lưỡi. Hãy tập luyện thông minh – lắng nghe cơ thể – bảo vệ thận và tim mạch của bạn!
Tác giả: Lê Tuấn Kiệt (Py)
